Năm 1698, Nguyễn Hữu Cảnh đặt chân vào Nam kinh lý, đặt tên là Gia Định bao gồm hai huyện Phước Long và Tân Bình. Thủ phủ chính đặt ở Bến Nghé sở hữu riêng nhiều lợi thế về mặt địa lý. Thời đầu, phủ Gia Định chỉ gồm miền Đông Nam Bộ, nhưng sau này miền Tây Nam Bộ được sáp nhập lại thành một. Không lâu sau, vị trí trung tâm không còn là thủ phủ nữa, mà thay vào đó là phủ Gia Định mở rộng toàn khu vực Nam Bộ, nhưng thủ phủ vẫn là Bến Nghé. Thời đó, Bến Nghe nổi tiếng là thương cảng sầm uất tàu thuyền lớn nhỏ, cập bến liên tục mang theo nhiều loại hàng hóa nội địa đến buôn bán.
Ảnh minh họa
Sài Gòn xưa là phố trụ Sài Gòn hay còn gọi là thành phố Chợ Lớn (quận 5) sau này. Phố Sài Gòn ở phía Nam trấn thự, cách đường cái quan (Nguyễn Trãi ngày nay) gần 18 km. Năm 1959, Pháp chính thức đổi tên phố Sài Gòn (quận 5) là thành phố Chợ Lớn và phố thị Bến Thành hay còn gọi là thành phố Sài Gòn. Người Pháp gọi thành Gia Định (tức Thanh Phụng) là thành Sài Gòn.
Lão Cầm và Bán Bích ngày xưa là các cổ lỹ bảo vệ Sài Gòn khu vực rìa Bến Nghé. Lão Cầm cổ lũy ở địa phận thôn Đức Hòa, huyện Bình Dương (quận 10) dài 10.447 m, nằm đối diện với lũy Hoa Phong và lũy Lão cầm, nên gọi là Giao Ba. Hai huyện Bình Dương và Tân Long (quận 11, quận 10, quận 3) thuộc Bán Bích cổ lũy dài 3.672 m, có hình dạng nửa tấm vách với lũy đất dài 6.610 m, đã được Đốc chiến Nguyễn cửu Đàm đắp trên nền các cổ luỹ Lão cầm và Ba Giao vào năm 1772.
Năm 1788, Nguyễn Ánh lấy lại Gia Định từ Tây Sơn nhưng không đủ sức bảo vệ nên giao lại cho Trần Văn Học cùng một số người Pháp như Le Brun, Olivier de Puymanel,... xây một thành trì lớn theo kiểu phòng thủ quân sự Tây phương.
Năm 1790 xây thành Gia Định, năm 1792 làm đến Mỹ Tho… với tài năng đó, Trần Văn Học xứng đáng là quy hoạch gia và công trình sư xây dựng thành phố thị Bến Nghé với thành Gia Định rất quy mô.
Gia Định thời ấy
Thành Gia Định được xây dựng chính thức vào năm 197- ở gò cao thôn Tân Khai huyện Bình Dương (quận 1), hình dáng như hoa sen, mở ra 8 cửa, có 8 con đường ngang dọc, từ Đông đến Tây là 563,92 m, từ Nam đến Bắc cũng dài như thế, cao 5,51 m, thành đường 31,7 m, đắp làm 3 cấp. Trong thành đằng trước bên tả dựng Thái miếu, giữa làm sở hành tại, bên phải có kho Trừ tích, bên trái là cục Chế tạo, xung quanh là các dãy nhà kho quân túc vệ ở. Trước sau có làm vọng đầu bát giác ở vị trí cao 53 m, hảo bao quanh thành rộng 65,72 m, sâu 5,94 m, xây cầu ngang qua, ngoài đắp lũy bằng đất chu vi 3.366,56 m rất kiên cố và tráng lệ. Trừ 2 cửa thành mặt tiền, 6 cửa còn lại đều có xây thanh mặt tiền, ở ngoài 6 cửa còn lại đều có xây 6 thành nhỏ kiên cố để bảo vệ gọi là thành Dương Mã.
Nguồn: Internet
Nhưng đến năm 1832 Minh Mạng giải thể thành Gia Định. Mãi đến năm 1836 -1837, triều Nguyễn thiết lập lại thành Gia Định với quy mô nhỏ hơn và được Tổng đốc Định Biên và Tổng đốc Long Trường chỉ huy. Lúc này thành Gia Định không còn là lỵ sở của Gia Định thành là mà lỵ sở của tỉnh Phiên An, một trong 5 trấn thuộc thành Gia Định lúc đó, với 60 xã thôn và khoảng 100.000 dân.
Do bị liên quân Pháp - Tây Ban Nha đánh chiếm nên ranh giới bị chia cắt thành rạch Bến Nghé và rạch Thị Nghè, mặt kia là chính sông Sài Gòn và một đường rạch nối từ chùa Cây Mai đến những phòng tuyến cũ đồn Chí Hòa, tạo nên Sài Gòn thành một “đô thị ốc đảo”.
Mặc dù dự án ban đầu về quy hoạch xây dựng Sài Gòn còn sơ lược, nhưng nó vẫn đủ cho ta một khái niệm trọn vẹn về tương lai của đô thị Sài Gòn đương thời và về sau này.
Ngày 15/6/1865, Nghị định thiết lập thành phố Sài Gòn chính thức được công bố với ranh giới địa phận nằm giữa rạch Thị Nghè, sông Sài Gòn, rạch Bến Nghé, đường mới cầu Ông Lãnh (Boresse cũ), một khúc đường đi Chợ Lớn, rẽ vào đường Nguyễn Thị Minh Khai (Chasselong Laubat cũ) thẳng tới rạch Thị Nghè. Theo đó, thành phố Sài Gòn chỉ có diện tích rất nhỏ, nằm ở một góc quận 1 ngày nay. Khi ấy Sài Gòn có 24 con đường phố lớn, nhỏ và đầy đủ các cơ quan công quyền có tính chất thống trị.
Sơ đồ quy hoạch năm 1967. Nguồn: Internet
Cùng vào năm 1865, ngày 14/7/1865, Chính phủ Pháp đã ban hành Nghị định về thiết lập thành phố Chợ Lớn trên địa bàn phố thị Sài Gòn với diện tích khoảng trên 300 ha và 31 đường phố lớn nhỏ.
Địa phận thành phố Chợ Lớn nằm trong khuôn viên bốn đường: Nguyễn Tri Phương về phía Đông, Minh Phụng – Bình Tiên về phía Tây, Tùng Thiên Vương về phía Nam, đại lộ Hùng Vương về phía Bắc.
Địa bàn thành phố Sài Gòn không ngừng được mở rộng lên đên 2.500 ha trong suốt thời kỳ Pháp thuộc (từ năm 1862 - 1945).
Do đó, Sài Gòn chỉ là cái tên quen thuộc của thành Gia Định xưa.
